Başinağacı (Kalina) - böyrək ağrıları zamanı
Adi və ya qırmızı başinağacı
Fəsiləsi – Adoxaceae
Viburnum opulus
Başinağacı bitkisinin 150-dən çox növü məlumdur. Əsasən şimal yarımkürəsində daha geniş yayılmışdır. Bəzi növlərinin meyvələri qida məqsədilə istifadə edildiyi halda, bəzi növləri çiçəklərinə görə dekorasiya məqsədilə yetişdirilir.
Yayılması. Başinağacı bitkisi əsasən şimal yarımkürəsinin mülayim iqlim qurşağında, And dağları ərazisində, Antil adaları və Madaqaskarda geniş yayılmışdır. Əksər növləri kölgəyədavamlıdır. Rütubətə qarşı davamlılığı isə növlərindən asılı olaraq dəyişir.
Botaniki təsviri. Başinağacı bozumtul-qonur qabıqlı həmişəyaşıl kol və ya çox da hündür olmayan kiçik ağac bitkisidir. Sadə yarpaqları suprotiv düzülüşlüdür, kənarları hamar və ya dişlidir. Qış tumurcuqları çılpaq və ya pulcuqlarla örtülü olur. Aktinomorf, bəzən də çəhrayı çiçəkləri ağ və ya çəhrayı rənglərdə olur.
Qara və ya qırmızı rəngli oval, kürəşəkilli meyvələri kənarlardan basılmış çəyirdəyə malikdir, toxumu sarı rəngli olub endospermi ətli və bəzən də qırışlıdır. Meyvələri avqust-sentyabr aylarında yetişir. Onun toxumları 2 il saxlana bilir. Bitki 50 ilə qədər ömür sürür.
Bitki dərman xammalı kimi. Başinağacının meyvələri (Fructus viburni) və oduncağının qabığı (Cortex viburni) dərman xammalı kimi istifadə edilir. Meyvələri tam yetişdikdən sonra toplanır. 60-80 dərəcədə altıaçıqlarda, çardaqlarda qurudulur. Bitkinin qabıqları isə yazda toplanır.
Kimyəvi tərkibi. Başinağacının köklərinin tərkibində efir yağları, triterpenoidlər, vitamin C və K, budaqlarının tərkibində salisin, aşı maddələri vardır. Oduncağının qabığında isə sellüloza, karbohidratlar, pektin, qətran, flobafen, fitosterin, mirisil spirti, liqnin, katexin, skopoletin, eskuletin, eskulin, viburnin qlikozidi və s. maddələri mövcuddur. Yarpaqlarının tərkibində viopuridal, arbutin, furkatin, salisin və s. vardır. Meyvələrinin tərkibində isə bu maddələr vardır: saxaroza, fruktoza, qlükoza, mannoza, izovalerian və sirkə turşuları, karotin, kalium elementi və s.
Tətbiqi. Bitkinin meyvələrindən əldə edilən rəng yunu qırmızı, qabığı isə qaramtıl-yaşıl rəngə boyayır. Başinağacından meliorasiya məqsədilə - torpağı aşınmadan qorumaq üçün istifadə edilir.
Kulinariyada tətbiqi. Meyvələrinin özünəməxsus ətri və acıtəhər dadı (dondurulduqdan sonra bu dad yoxa çıxır) vardır. Meyvələrindən şirə, kisel, şərab, ekstraktlar və s. əldə edilir. Tərkibində pektinin olmasına görə ondan marmeladın hazırlanmasında istifadə edilir. Bitkinin toxumları isə tonuslandırıcı xüsusiyyətə malik olub ondan qəhvəəvəzedici kimi istifadə edilir.
Tibdə tətbiqi. Aprel və may aylarında toplanan oduncaq qabıqları uşaqlıq qanaxmalarının dayandırılmasında, eləcə də ağrılı menstruasiyalarda istifadə edilir. Qabığın tərkibində olan viburnin qlikozidi uşaqlığın tonusunu artıraraq damardaraldıcı təsir yaradır. Bitkinin qabığı...
dəmləmə, ekstrakt şəklində - hemostatik vasitə kimi menorragiya, alqodismenoreya, hemorroy və s.
çıxarış şəklində - hipotenziv və sedativ vasitə kimi nevroz, isteriya, epilepsiya, hipertoniya zamanı.
Xaricə - kataral gingivostomatit, parodontoz zamanı
Yığıntıların tərkibində şəkərli diabet üçün
Damcı və inhalyasiya şəklində - tonzillit, laringit, traxeobronxit zamanı.
Əvvəllər başinağacı meyvələrinin şirəsi üzdə olan çillərin mülaicəsində xaricə istifadə edilirdi.
Reseptlər.
• Spirtli çıxarışın hazırlanması – bitkinin oduncaq qabığının tozu ilə spirt 1:1 nisbətində qarışdırılaraq gündə 2-3 dəfə yeməkdən əvvəl 30-40 damcı daxilə qəbul edilir.
• Skrofulyoz xəstəliyi zamanı bitkinin çiçəklərinin şirəsi uşağın yaşına müvafiq damcıda (uşağın neçə yaşı varsa, o qədər damcı şirə verilir) daxilə qəbul edilir.
• 100 qr meyvə 5 dəqiqə suda qaynadılıb sürtgəcdən keçirilir və üzərinə 200 qr bal əlavə edilib qarışdırılır. Gündə 1-2 xörək qaşığı 4-5 dəfə daxilə qəbul edilir.
Əks göstəriş. Podaqra, böyrək ağrıları, qanın laxtalanması yüksək olsuğu hallarda bitki istifadə edilə bilməz.
Fəsiləsi – Adoxaceae
Viburnum opulus
Başinağacı bitkisinin 150-dən çox növü məlumdur. Əsasən şimal yarımkürəsində daha geniş yayılmışdır. Bəzi növlərinin meyvələri qida məqsədilə istifadə edildiyi halda, bəzi növləri çiçəklərinə görə dekorasiya məqsədilə yetişdirilir.
Yayılması. Başinağacı bitkisi əsasən şimal yarımkürəsinin mülayim iqlim qurşağında, And dağları ərazisində, Antil adaları və Madaqaskarda geniş yayılmışdır. Əksər növləri kölgəyədavamlıdır. Rütubətə qarşı davamlılığı isə növlərindən asılı olaraq dəyişir.
Botaniki təsviri. Başinağacı bozumtul-qonur qabıqlı həmişəyaşıl kol və ya çox da hündür olmayan kiçik ağac bitkisidir. Sadə yarpaqları suprotiv düzülüşlüdür, kənarları hamar və ya dişlidir. Qış tumurcuqları çılpaq və ya pulcuqlarla örtülü olur. Aktinomorf, bəzən də çəhrayı çiçəkləri ağ və ya çəhrayı rənglərdə olur.
Qara və ya qırmızı rəngli oval, kürəşəkilli meyvələri kənarlardan basılmış çəyirdəyə malikdir, toxumu sarı rəngli olub endospermi ətli və bəzən də qırışlıdır. Meyvələri avqust-sentyabr aylarında yetişir. Onun toxumları 2 il saxlana bilir. Bitki 50 ilə qədər ömür sürür.
Bitki dərman xammalı kimi. Başinağacının meyvələri (Fructus viburni) və oduncağının qabığı (Cortex viburni) dərman xammalı kimi istifadə edilir. Meyvələri tam yetişdikdən sonra toplanır. 60-80 dərəcədə altıaçıqlarda, çardaqlarda qurudulur. Bitkinin qabıqları isə yazda toplanır.
Kimyəvi tərkibi. Başinağacının köklərinin tərkibində efir yağları, triterpenoidlər, vitamin C və K, budaqlarının tərkibində salisin, aşı maddələri vardır. Oduncağının qabığında isə sellüloza, karbohidratlar, pektin, qətran, flobafen, fitosterin, mirisil spirti, liqnin, katexin, skopoletin, eskuletin, eskulin, viburnin qlikozidi və s. maddələri mövcuddur. Yarpaqlarının tərkibində viopuridal, arbutin, furkatin, salisin və s. vardır. Meyvələrinin tərkibində isə bu maddələr vardır: saxaroza, fruktoza, qlükoza, mannoza, izovalerian və sirkə turşuları, karotin, kalium elementi və s.
Tətbiqi. Bitkinin meyvələrindən əldə edilən rəng yunu qırmızı, qabığı isə qaramtıl-yaşıl rəngə boyayır. Başinağacından meliorasiya məqsədilə - torpağı aşınmadan qorumaq üçün istifadə edilir.
Kulinariyada tətbiqi. Meyvələrinin özünəməxsus ətri və acıtəhər dadı (dondurulduqdan sonra bu dad yoxa çıxır) vardır. Meyvələrindən şirə, kisel, şərab, ekstraktlar və s. əldə edilir. Tərkibində pektinin olmasına görə ondan marmeladın hazırlanmasında istifadə edilir. Bitkinin toxumları isə tonuslandırıcı xüsusiyyətə malik olub ondan qəhvəəvəzedici kimi istifadə edilir.
Tibdə tətbiqi. Aprel və may aylarında toplanan oduncaq qabıqları uşaqlıq qanaxmalarının dayandırılmasında, eləcə də ağrılı menstruasiyalarda istifadə edilir. Qabığın tərkibində olan viburnin qlikozidi uşaqlığın tonusunu artıraraq damardaraldıcı təsir yaradır. Bitkinin qabığı...
dəmləmə, ekstrakt şəklində - hemostatik vasitə kimi menorragiya, alqodismenoreya, hemorroy və s.
çıxarış şəklində - hipotenziv və sedativ vasitə kimi nevroz, isteriya, epilepsiya, hipertoniya zamanı.
Xaricə - kataral gingivostomatit, parodontoz zamanı
Yığıntıların tərkibində şəkərli diabet üçün
Damcı və inhalyasiya şəklində - tonzillit, laringit, traxeobronxit zamanı.
Əvvəllər başinağacı meyvələrinin şirəsi üzdə olan çillərin mülaicəsində xaricə istifadə edilirdi.
Reseptlər.
• Spirtli çıxarışın hazırlanması – bitkinin oduncaq qabığının tozu ilə spirt 1:1 nisbətində qarışdırılaraq gündə 2-3 dəfə yeməkdən əvvəl 30-40 damcı daxilə qəbul edilir.
• Skrofulyoz xəstəliyi zamanı bitkinin çiçəklərinin şirəsi uşağın yaşına müvafiq damcıda (uşağın neçə yaşı varsa, o qədər damcı şirə verilir) daxilə qəbul edilir.
• 100 qr meyvə 5 dəqiqə suda qaynadılıb sürtgəcdən keçirilir və üzərinə 200 qr bal əlavə edilib qarışdırılır. Gündə 1-2 xörək qaşığı 4-5 dəfə daxilə qəbul edilir.
Əks göstəriş. Podaqra, böyrək ağrıları, qanın laxtalanması yüksək olsuğu hallarda bitki istifadə edilə bilməz.
Rəylər